Inspiracje
Zrealizowałeś projekt?
Podziel się nim. Wypełnił formularz, a my udostępnimy go na naszej stronie.
Wyślij
Pałac ukryty w miejskim pejzażu
Opowieść o zachowaniu niezwykłego, choć praktycznie zapomnianego przez czas pałacu w Kutnie.
Gdzie i kiedy?
Kutno
Kontakt z organizatorem
Muzeum Regionalne w Kutnie
Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego 20, 99-320 Kutno
tel.
24 254 79 64
W centrum Kutna, przy Placu im. Marsz. Józefa Piłsudskiego, znajduje się mało znany, a właściwie zapomniany, wręcz ukryty w miejskim pejzażu zabytek – tzw. Pałac Saski. Przez wiele lat, ze względu na swój tragiczny stan, kojarzył się mieszkańcom z ruderą, starą szopą, którą należałoby zburzyć. Na szczęście zabytek nie zniknął, a od 2015 roku Muzeum Regionalne w Kutnie otacza go swoją opieką i współpracuje przy jego rewitalizacji. To nieliczna z zachowanych pozostałości po architekturze pochodzącej z czasów unii polsko-saskiej i jedyny tego typu budynek łączący cechy rezydencji – pałacu z funkcją zajazdu podróżnego wybudowanego w konstrukcji szachulcowej.
Dla podkreślenia wartości zabytkowej pałacu warto przypomnieć trochę historii. Unia polsko-saska (1697–1763) związała osobą monarchy dwa kraje niemające wspólnej granicy, których ośrodki władzy były oddalone od siebie o kilkanaście dni podróży. Rządy nad obu krajami wymagały od władcy częstego i szybkiego przemieszczania się między stolicami, w tym przez terytorium obcego państwa. Za panowania Augusta III Wettyna (1733–1763) Saksonia zaangażowała się w konflikt między Austrią a Prusami z nadzieją na pozyskanie terytorium, które połączyłoby Rzeczpospolitą z państwem Wettynów (Rzeczpospolita oficjalnie nie brała w tych działaniach udziału). Rozwój działań wojennych doprowadził do zwycięstwa Prus i niestety przekreślił te zamierzenia. Ponadto, po zajęciu Śląska, Prusacy mogli w pełni kontrolować zawartość polsko-saskiej poczty, ponieważ jej głównym szlakiem był trakt wiodący przez Wrocław. Fakt ten oraz konieczność zapewniania królowi bezpiecznych podróży między stolicami Saksonii i Rzeczypospolitej spowodowały, że w 1749 roku król August III nakazał zmienić ustaloną dotąd drogę, wiodącą z Drezna przez Wrocław do Warszawy na trasę biegnącą przez Poznań. Nowa droga miała przede wszystkim skrócić czas przejazdu przez obce tereny, znajdujące się poza granicami Saksonii i Rzeczypospolitej.
Po zmianie trasy przejazdu z Drezna do Warszawy dwór królewski potrzebował miejsc do noclegu i odpoczynku. Między Poznaniem a Warszawą konieczne stało się wystawienie nowych stacji postojowych i noclegowych, których wybudowanie zaproponowano w Kleczewie i Kutnie. Propozycję tę przedłożył kapitan Johann Martin Walter, który był projektantem i budowniczym kutnowskiego pałacu. Zaprojektowano go w duchu saskiego baroku i można w nim dostrzec najlepsze wzory epoki, co stanowi również o jego wyjątkowości. Zbudowany został na planie prostokąta z dwoma krótkimi skrzydłami bocznymi i korpusem głównym, zaakcentowanym ryzalitami w elewacji frontowej i od strony dziedzińca. Szczyt środkowego ryzalitu został zwieńczony cesarskim orłem. W tympanonie umieszczono kartusz z herbem Rzeczypospolitej lub inicjałami królewskimi. Zdaniem prof. Jakuba Sito z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk kutnowski zabytek reprezentuje dość wytworną architekturę parterowego, fachwerkowego pałacu i stanowi redukcję rozwiązań wielkoskalowych pałaców murowanych, tak jego wystrój i wyposażenie były proporcjonalnie oszczędniejsze, niż było to w Dreźnie, Moritzburgu, Pillnitz czy Warszawie. Całość pałacu została wzniesiona w konstrukcji ryglowo-szachulcowej z odsłoniętym szkieletem i dachem krytym gontem (który istniał jeszcze w 1856 roku). W korpusie głównym pałacu znajdowało się 17 pomieszczeń, w tym apartament królewski z gabinetem, garderobą i sypialnią. Obok apartamentu usytuowana była zapewne antykamera, a w głównym korpusie pałacu umieszczono kaplicę. Dzięki źródłom odnalezionym w Dreźnie przez Kutnowskie Towarzystwo Historyczne wiadomo, jakie było wyposażenie pałacu oraz jak wyglądały przygotowania i pobyt króla w Kutnie.
Po śmierci Augusta III pałac przeszedł w posiadanie właścicieli miasta. Dokonali oni pod koniec XVIII wieku lub na początku XIX wieku szeregu przebudów pałacu, a budynek przeznaczono na siedzibę podprefekta powiatu orłowskiego. Wydłużono wówczas zachodnie skrzydło i poszerzono korytarze od strony dziedzińca. Z historią pałacu wiąże się też wątek napoleoński. W 1812 roku, na krótki postój, zatrzymał się tu Napoleon Bonaparte w drodze z Moskwy do Paryża.
W następnych latach teren, na którym stał pałac podróżny, został podzielony na mniejsze parcele. Na mapie z 1826 roku, na działce należącej do pałacu, widoczny jest już późniejszy dom naczelnika powiatu (budynek dzisiejszego Urzędu Gminy Kutno. Prawdopodobnie w latach 1826 – 1846 funkcjonował tu prywatny zajazd właściciela miasta, a w latach 1843 – 45 wzniesiono pomiędzy pałacem a domem naczelnika ratusz - dziś siedziba Muzeum Regionalnego w Kutnie).
W 1866 roku ostatni dziedzic miasta Kutna, Witold Mniewski, sprzedał tę nieruchomość cukiernikowi Antoniemu Herde za 6000 rb. W kolejnych latach następowały dalsze transakcje sprzedaży i dzielenia budynku i działki na mniejsze części. W 1921 roku podzielono pałac definitywnie na dwie nieruchomości, ale w ciągu następnych kilku lat nastąpiły dalsze podziały.
Od 1866 roku do 1937 roku nieruchomość należała do 12 osób, w tym do kilku jednocześnie. Budynek wielokrotnie zmieniał właścicieli; jego wnętrza przerabiano na sklepy, warsztaty i mieszkania, przez co zatracił swój pierwotny charakter. Elewacje modyfikowano w związku z przystosowywaniem do celów handlowych w latach: 1932, 1937 i 1939 (przebijano wejścia i wystawy sklepowe od strony południowej i wschodniej, zmieniono poziom posadzek w południowo-zachodniej części pałacu). Po II wojnie światowej charakter handlowo – usługowy został utrzymany.
W grudniu 1990 roku Miasto Kutno wykupiło część zachodnią pałacu. Prace nad uporządkowaniem stanu prawnego nabrały szczególnego znaczenia po zniszczeniu części zabytku w pożarze 19 stycznia 2003 roku. W kwietniu 2004 roku wynajęto niezniszczoną część pomieszczeń Fundacji Odbudowy Pałacu Saskiego. 2 czerwca 2011 roku pałac w całości stał się własnością Miasta Kutno.
W lutym 2015 roku, dzięki decyzji prezydenta Miasta Kutna Zbigniewa Burzyńskiego, pałac został przeznaczony na cele kompleksu muzealnego opartego o Muzeum Regionalne w Kutnie, a zabytek miał stać się głównym obiektem kompleksu. Zapadła wówczas decyzja o rewitalizacji pałacu.
Dla podkreślenia wartości zabytkowej pałacu warto przypomnieć trochę historii. Unia polsko-saska (1697–1763) związała osobą monarchy dwa kraje niemające wspólnej granicy, których ośrodki władzy były oddalone od siebie o kilkanaście dni podróży. Rządy nad obu krajami wymagały od władcy częstego i szybkiego przemieszczania się między stolicami, w tym przez terytorium obcego państwa. Za panowania Augusta III Wettyna (1733–1763) Saksonia zaangażowała się w konflikt między Austrią a Prusami z nadzieją na pozyskanie terytorium, które połączyłoby Rzeczpospolitą z państwem Wettynów (Rzeczpospolita oficjalnie nie brała w tych działaniach udziału). Rozwój działań wojennych doprowadził do zwycięstwa Prus i niestety przekreślił te zamierzenia. Ponadto, po zajęciu Śląska, Prusacy mogli w pełni kontrolować zawartość polsko-saskiej poczty, ponieważ jej głównym szlakiem był trakt wiodący przez Wrocław. Fakt ten oraz konieczność zapewniania królowi bezpiecznych podróży między stolicami Saksonii i Rzeczypospolitej spowodowały, że w 1749 roku król August III nakazał zmienić ustaloną dotąd drogę, wiodącą z Drezna przez Wrocław do Warszawy na trasę biegnącą przez Poznań. Nowa droga miała przede wszystkim skrócić czas przejazdu przez obce tereny, znajdujące się poza granicami Saksonii i Rzeczypospolitej.
Po zmianie trasy przejazdu z Drezna do Warszawy dwór królewski potrzebował miejsc do noclegu i odpoczynku. Między Poznaniem a Warszawą konieczne stało się wystawienie nowych stacji postojowych i noclegowych, których wybudowanie zaproponowano w Kleczewie i Kutnie. Propozycję tę przedłożył kapitan Johann Martin Walter, który był projektantem i budowniczym kutnowskiego pałacu. Zaprojektowano go w duchu saskiego baroku i można w nim dostrzec najlepsze wzory epoki, co stanowi również o jego wyjątkowości. Zbudowany został na planie prostokąta z dwoma krótkimi skrzydłami bocznymi i korpusem głównym, zaakcentowanym ryzalitami w elewacji frontowej i od strony dziedzińca. Szczyt środkowego ryzalitu został zwieńczony cesarskim orłem. W tympanonie umieszczono kartusz z herbem Rzeczypospolitej lub inicjałami królewskimi. Zdaniem prof. Jakuba Sito z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk kutnowski zabytek reprezentuje dość wytworną architekturę parterowego, fachwerkowego pałacu i stanowi redukcję rozwiązań wielkoskalowych pałaców murowanych, tak jego wystrój i wyposażenie były proporcjonalnie oszczędniejsze, niż było to w Dreźnie, Moritzburgu, Pillnitz czy Warszawie. Całość pałacu została wzniesiona w konstrukcji ryglowo-szachulcowej z odsłoniętym szkieletem i dachem krytym gontem (który istniał jeszcze w 1856 roku). W korpusie głównym pałacu znajdowało się 17 pomieszczeń, w tym apartament królewski z gabinetem, garderobą i sypialnią. Obok apartamentu usytuowana była zapewne antykamera, a w głównym korpusie pałacu umieszczono kaplicę. Dzięki źródłom odnalezionym w Dreźnie przez Kutnowskie Towarzystwo Historyczne wiadomo, jakie było wyposażenie pałacu oraz jak wyglądały przygotowania i pobyt króla w Kutnie.
Po śmierci Augusta III pałac przeszedł w posiadanie właścicieli miasta. Dokonali oni pod koniec XVIII wieku lub na początku XIX wieku szeregu przebudów pałacu, a budynek przeznaczono na siedzibę podprefekta powiatu orłowskiego. Wydłużono wówczas zachodnie skrzydło i poszerzono korytarze od strony dziedzińca. Z historią pałacu wiąże się też wątek napoleoński. W 1812 roku, na krótki postój, zatrzymał się tu Napoleon Bonaparte w drodze z Moskwy do Paryża.
W następnych latach teren, na którym stał pałac podróżny, został podzielony na mniejsze parcele. Na mapie z 1826 roku, na działce należącej do pałacu, widoczny jest już późniejszy dom naczelnika powiatu (budynek dzisiejszego Urzędu Gminy Kutno. Prawdopodobnie w latach 1826 – 1846 funkcjonował tu prywatny zajazd właściciela miasta, a w latach 1843 – 45 wzniesiono pomiędzy pałacem a domem naczelnika ratusz - dziś siedziba Muzeum Regionalnego w Kutnie).
W 1866 roku ostatni dziedzic miasta Kutna, Witold Mniewski, sprzedał tę nieruchomość cukiernikowi Antoniemu Herde za 6000 rb. W kolejnych latach następowały dalsze transakcje sprzedaży i dzielenia budynku i działki na mniejsze części. W 1921 roku podzielono pałac definitywnie na dwie nieruchomości, ale w ciągu następnych kilku lat nastąpiły dalsze podziały.
Od 1866 roku do 1937 roku nieruchomość należała do 12 osób, w tym do kilku jednocześnie. Budynek wielokrotnie zmieniał właścicieli; jego wnętrza przerabiano na sklepy, warsztaty i mieszkania, przez co zatracił swój pierwotny charakter. Elewacje modyfikowano w związku z przystosowywaniem do celów handlowych w latach: 1932, 1937 i 1939 (przebijano wejścia i wystawy sklepowe od strony południowej i wschodniej, zmieniono poziom posadzek w południowo-zachodniej części pałacu). Po II wojnie światowej charakter handlowo – usługowy został utrzymany.
W grudniu 1990 roku Miasto Kutno wykupiło część zachodnią pałacu. Prace nad uporządkowaniem stanu prawnego nabrały szczególnego znaczenia po zniszczeniu części zabytku w pożarze 19 stycznia 2003 roku. W kwietniu 2004 roku wynajęto niezniszczoną część pomieszczeń Fundacji Odbudowy Pałacu Saskiego. 2 czerwca 2011 roku pałac w całości stał się własnością Miasta Kutno.
W lutym 2015 roku, dzięki decyzji prezydenta Miasta Kutna Zbigniewa Burzyńskiego, pałac został przeznaczony na cele kompleksu muzealnego opartego o Muzeum Regionalne w Kutnie, a zabytek miał stać się głównym obiektem kompleksu. Zapadła wówczas decyzja o rewitalizacji pałacu.
Prace rewitalizacyjne kompleksu Pałacu Saskiego w Kutnie, które rozpoczęły się w 2019 roku, to jedna z największych inwestycji miejskich po 1990 roku i chyba jedna z najbardziej oczekiwanych od 2003 roku, kiedy to 19 stycznia pałac częściowo spłonął. Droga do przywrócenia zabytkowi dawnej świetności jest jednak kosztowna, długa i skomplikowana. Na kompleks mają się składać: Pałac Saski, Ratusz, Pawilon połączony podziemnym łącznikiem z pałacem, Łącznik między ratuszem a pałacem, Łącznik między pawilonem a ratuszem.
Idea programowa ekspozycji i działalności muzeum opierać się będzie na wykorzystaniu unikalnego charakteru pierwszorzędnej „atrakcji” kompleksu – Pałacu Saskiego. Jeden z głównych celów koncepcji, czyli rewitalizacja i przywrócenie świetności pałacowi z czasu panowania Augusta III, pozwoli na stworzenie ekspozycji i oferty kulturalnej opartej o mało wykorzystany dotąd temat unii polsko – saskiej. Odwołanie się do tematu, którego poznanie jest możliwe tylko w danym miejscu, a więc znalezienie własnej „niszy” to dziś jeden z czynników warunkujących zainteresowanie odbiorców.
Przygotowanie tego przedsięwzięcia trwało od 2015 roku. Na podstawie wcześniejszych badań i opracowań zrealizowano w latach 2015 – 2019 kolejne badania archeologiczno – architektoniczne i konserwatorskie, które poszerzyły znacznie wiedzę na temat historii i stanu technicznego pałacu. Szczególnie znaczący wkład w badania wnieśli prof. Janusz Pietrzak, dr Artur Ginter, dr Bożena Zimnowoda i dr Ulrich Schaaf z UKM w Toruniu, którzy także konsultowali prace projektowe, prof. dr hab. Tomasz Ważny, firma Archistructura - Krzysztof Raszczuk z Wrocławia, czy firma Restauro z Torunia, która przygotowała program prac konserwatorskich.
Istotnym wsparciem dla realizacji idei rewaloryzacji pałacu była także kwerenda źródłowa realizowana w latach 2014 – 2019 w polskich archiwach, a przede wszystkim archiwach drezdeńskich, przez członków Kutnowskiego Towarzystwa Historycznego przy współpracy z prof. dr. hab. Jakubem Sito z IS PAN w Warszawie i dr Moniką Wyszomirską. Pozyskane wówczas źródła posłużyły jako podstawowy materiał do architektonicznej rekonstrukcji historycznej kutnowskiego pałacu.
Dodatkiem do tych działań były przedsięwzięcia promocyjno – edukacyjne, jak: organizowanie od 2015 roku, co roku na początku sierpnia Festynu Saskiego, wydanie we współpracy m.in. z prof. dr. hab. Stanisławem Roszakiem i dr hab. Agnieszką Wieczorek z Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu multimedialnej płyty z programem edukacyjnym „Pałac jednego króla, dwóch państw i dwóch kultur. Unia polsko-saska 1697–1763”, organizowanie w szkołach larpa historycznego „Walka o tron” przygotowanego przez zespół Łukasza Wrony i Fundację „Budzenie Pasji” z Krakowa. Odbyło się też kilka konferencji naukowych, spotkań konsultacyjnych poświęconych etapom prac nad rewitalizacją pałacu. Istotny wymiar promocyjny ma działalność Kutnowskiej Grupy Tańca Dawnego „La Danse”, prowadzonej przez Helenę i Piotra Bielickich, która zajmuje się odtwarzaniem tańców, strojów i obyczajów okresu unii polsko - saskiej.
Spójna koncepcja rewaloryzacji zespołu budynków to efekt pracy specjalistów: architektów, archeologów, konserwatorów, projektantów i naukowców z ośrodków uniwersyteckich. Tym działaniom przyświecał jeden cel: uratowanie i przywrócenie, z zastosowaniem mi.n. tradycyjnych XVIII – wiecznych technik budowlanych, dawnej świetności niepowtarzalnemu zabytkowi, będącemu europejskim dziedzictwem kulturowym miasta i jednocześnie stworzenie nowoczesnego oraz wielofunkcyjnego kompleksu muzealnego, który będzie historyczno-edukacyjnym centrum Kutna.
Zdaniem naukowców zachowane w Kutnie duże fragmenty konstrukcji szkieletowej podróżnego (pocztowego) pałacu Augusta III o cechach murowanego pałacu – rezydencji posiadają wyjątkową wartość historyczną i zabytkową. Do czasów współczesnych nie zachował się ani jeden przykład tego typu konstrukcji w architekturze pałacowej, powstałej na królewskie zamówienie, pełniącego zarazem funkcje królewskiego „zajazdu” – pałacu podróżnego. Architektura odrestaurowanego i zrekonstruowanego pałacu stanowić będzie wyjątkowy i jedyny przykład XVIII – wiecznego pałacu podróżnego wzniesionego w konstrukcji szachulcowej, jednego z nielicznych materialnych świadectw pozostałych po unii polsko – saskiej i europejskim dziedzictwie tych czasów w Polsce. Pałac to świadek historii, swoisty materialny dokument i źródło naszej lokalnej i narodowej tożsamości. To nasza spuścizna po przodkach, których dokonania należy szanować i pielęgnować, także w wymiarze przynależności do kultury zachodnioeuropejskiej.
Tekst: dr Piotr Artur Stasiak, Zastępca Dyrektora Muzeum Regionalnego w Kutnie
Idea programowa ekspozycji i działalności muzeum opierać się będzie na wykorzystaniu unikalnego charakteru pierwszorzędnej „atrakcji” kompleksu – Pałacu Saskiego. Jeden z głównych celów koncepcji, czyli rewitalizacja i przywrócenie świetności pałacowi z czasu panowania Augusta III, pozwoli na stworzenie ekspozycji i oferty kulturalnej opartej o mało wykorzystany dotąd temat unii polsko – saskiej. Odwołanie się do tematu, którego poznanie jest możliwe tylko w danym miejscu, a więc znalezienie własnej „niszy” to dziś jeden z czynników warunkujących zainteresowanie odbiorców.
Przygotowanie tego przedsięwzięcia trwało od 2015 roku. Na podstawie wcześniejszych badań i opracowań zrealizowano w latach 2015 – 2019 kolejne badania archeologiczno – architektoniczne i konserwatorskie, które poszerzyły znacznie wiedzę na temat historii i stanu technicznego pałacu. Szczególnie znaczący wkład w badania wnieśli prof. Janusz Pietrzak, dr Artur Ginter, dr Bożena Zimnowoda i dr Ulrich Schaaf z UKM w Toruniu, którzy także konsultowali prace projektowe, prof. dr hab. Tomasz Ważny, firma Archistructura - Krzysztof Raszczuk z Wrocławia, czy firma Restauro z Torunia, która przygotowała program prac konserwatorskich.
Istotnym wsparciem dla realizacji idei rewaloryzacji pałacu była także kwerenda źródłowa realizowana w latach 2014 – 2019 w polskich archiwach, a przede wszystkim archiwach drezdeńskich, przez członków Kutnowskiego Towarzystwa Historycznego przy współpracy z prof. dr. hab. Jakubem Sito z IS PAN w Warszawie i dr Moniką Wyszomirską. Pozyskane wówczas źródła posłużyły jako podstawowy materiał do architektonicznej rekonstrukcji historycznej kutnowskiego pałacu.
Dodatkiem do tych działań były przedsięwzięcia promocyjno – edukacyjne, jak: organizowanie od 2015 roku, co roku na początku sierpnia Festynu Saskiego, wydanie we współpracy m.in. z prof. dr. hab. Stanisławem Roszakiem i dr hab. Agnieszką Wieczorek z Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu multimedialnej płyty z programem edukacyjnym „Pałac jednego króla, dwóch państw i dwóch kultur. Unia polsko-saska 1697–1763”, organizowanie w szkołach larpa historycznego „Walka o tron” przygotowanego przez zespół Łukasza Wrony i Fundację „Budzenie Pasji” z Krakowa. Odbyło się też kilka konferencji naukowych, spotkań konsultacyjnych poświęconych etapom prac nad rewitalizacją pałacu. Istotny wymiar promocyjny ma działalność Kutnowskiej Grupy Tańca Dawnego „La Danse”, prowadzonej przez Helenę i Piotra Bielickich, która zajmuje się odtwarzaniem tańców, strojów i obyczajów okresu unii polsko - saskiej.
Spójna koncepcja rewaloryzacji zespołu budynków to efekt pracy specjalistów: architektów, archeologów, konserwatorów, projektantów i naukowców z ośrodków uniwersyteckich. Tym działaniom przyświecał jeden cel: uratowanie i przywrócenie, z zastosowaniem mi.n. tradycyjnych XVIII – wiecznych technik budowlanych, dawnej świetności niepowtarzalnemu zabytkowi, będącemu europejskim dziedzictwem kulturowym miasta i jednocześnie stworzenie nowoczesnego oraz wielofunkcyjnego kompleksu muzealnego, który będzie historyczno-edukacyjnym centrum Kutna.
Zdaniem naukowców zachowane w Kutnie duże fragmenty konstrukcji szkieletowej podróżnego (pocztowego) pałacu Augusta III o cechach murowanego pałacu – rezydencji posiadają wyjątkową wartość historyczną i zabytkową. Do czasów współczesnych nie zachował się ani jeden przykład tego typu konstrukcji w architekturze pałacowej, powstałej na królewskie zamówienie, pełniącego zarazem funkcje królewskiego „zajazdu” – pałacu podróżnego. Architektura odrestaurowanego i zrekonstruowanego pałacu stanowić będzie wyjątkowy i jedyny przykład XVIII – wiecznego pałacu podróżnego wzniesionego w konstrukcji szachulcowej, jednego z nielicznych materialnych świadectw pozostałych po unii polsko – saskiej i europejskim dziedzictwie tych czasów w Polsce. Pałac to świadek historii, swoisty materialny dokument i źródło naszej lokalnej i narodowej tożsamości. To nasza spuścizna po przodkach, których dokonania należy szanować i pielęgnować, także w wymiarze przynależności do kultury zachodnioeuropejskiej.
Tekst: dr Piotr Artur Stasiak, Zastępca Dyrektora Muzeum Regionalnego w Kutnie
